Hiltzaileak, Joxe Larrañaga Juaristi mendarotarrak, kartzelan zegoela heriotza zigorraren zain (1826), bertsolari bati enkarguz jarrarazitako sorta beltza da hau, bere ibilera odoltsuaren berri ematen duena.
1.
Bertso berri batzuek ditut aterako Munduko kriaturen eskarmenturako; grazia eskatzen dizut, Jauna, artarako zeren arkitzen zadan motiboa franko, pekadore aundi bat izan naizelako.
2.
Jose de Larrañaga da nere nombrea, Mendaron jayo nintzan, bertako semea, Amak egin dezala beste bat obea; deskalabratua naiz munduan legea, ain da izugarria nere maldadea.
3.
Ay, nere Jaungoikoa, Aita Eternoa, arren lagun zadazu Jaun Soberanoa, bakarrik arkitzen zat zure anparoa, nere konfesioa egitera noa, bestela neretzat da betiko infernoa.
4.
Gorputzeko ikara animako lotsa zeren egin ditudan amalau eriotza; aditu ezkeroztik diruaren otsa bidera irten eta botatzeko poltsa, aterako niola bestela biotza.
5.
Diruak emanda ere kentzea bizia ori egiten nuen gauza itsusia, Jaunak bere eskutik nengoen utzia; orain errezatzen det al dedan guzia, arren aplikatzeko beraren grazia.
6.
Milla zortzireun eta ogeita bostean amairugarrena zan Urriko illean, Markin Etxeberriko Altzibarrenean ateak jo nituen ongi illunean, bai eta iriki ere borondate onean.
7.
Estimatu ninduten konde bat bezela; sillan eseririkan afaldu nezala, nagusia eta biok etziñen giñala konformatu ziraden familia ala petxutik sartu nion berari puñala.
8.
Oietik saltatu zan erio igasi, nigandik alakorik etzuen merezi. Alabak zuenean aita ala ikusi apaiza ekartzera bertatik zan asi, aizkora triste batez nion burua ausi.
9.
Ogei eta iru urteko neskatxa gaztea ez da bada lastima ala tratatzea, aizkora triste batez muñak ateratzea; ez dago milagrorik ni laster galtzea, aisa merezi nuen bertan urkatzea.
10.
Estadu triste artan alaba eta senarra, Katalina gaxoak ay, ura negarra! Dirua erakusteko non zan bereala ezbazuen jarri nai besteak bezala; banekiela ongi dirurik etzala.
11.
Erretxina triste bat eskuan eman ta niri argi egiten gora eraman ta, argatik paratzen det onenbeste kanta; berriz orrelakorik ez deila gerta, ongi ezaguturik dala nere falta.
12.
Aurrena aita-alabak azkenean ama nere eskutik zuten eriotza bana; orain akordatzen naiz gaizki egin dedana, erakutsi zadazu, arren, nere Jauna nola pagatuko dan onelako lana.
13.
Amalau eriotza nere bakarrakin nola paga litezken al baneza jakin; konformatua nago gure Jaunarekin pagatzen ote diran puska banarekin; beste erremediorik ez dago nerekin.
14.
Ogeita bost urte da nere edadea, nagusi on batentzat, a, zer mirabea; ez naiz pekatuaren mantxarik gabea, beti okerrerako nere banidadea, penetan pasatzeko eternidadea.
15.
Santo Kristo, zurekin konfesa nadian zer obra egin nuen nik Katalunian; Lerida pasatu ta urrengo errian bost lagun bizi ziran beren familian, guztiak il nituen gabaren erdian.
16.
Pekatua zala ere ez nuan nik uste, bertatikan jartzen naiz barkazio eske; kalabozo batean biotzetik triste; nere sententzia ere bota emen dute, bein garrotea emanda laurdenduko naute.
17.
Sobra da ori neretzat kastigu ariña munduan pagatzekotz len gaizki egiña; Birjiña Santisima, Zeruko Erregiña, anima gaixoentzat egizu alegiña, erremediatzeko nere utsegiña.
18.
Ea, bada, munduak desanparatuak, ongi adi itzazute nere trabajuak; egiaren bidean daude probatuak; onetara baño len atera kontuak, munduan onena ere ezgera santuak.
19.
A, zer errematea; munduko gustuak ni bezelako asko badira nastuak; zenbait barkatzen ditu Jaungoiko justuak baña ez dira egongo txokoan aztuak; gero pagatzen dute anima gaxoak.
20.
Nere gaiztakeriak akabatu dira, biotzetik jartzen naiz Jaunari begira; nik galdu dituanak salbatzen balira guztiok joateko Zeruko glorira! Orra mundu tristea nere despedida.
Euskal Gaizkileak podcast seriea ekoiztu du Zuzeu-k, Beñat Hach Embarekek zuzenduta, Bikoiztaile Euskaldunen Elkartearekin elkarlanean. Kapitulu bakoitzean krimen bat, gaizkile bat ezagutzera ematen dute ahots kontakizunaz, eta beroni lotuta bertso sorta edo kantua.
14 heriotzak sortaren harira sortutako podcasta hementxe dugu entzungai. Kontakizunaren amaieran (36. minututik aurrera), bertso sorta musikatuta entzuteko aukera dugu, Andoni Tolosa "Morau"k egindako bertsioan.
Nork jarriak ote dira bertsoak?
Hiltzailea, Joxe Larrañaga Juaristi, 1801ean jaio zen Mendaron (Gipuzkoa) eta 1825ean egin zituen hilketen berri kontatzen du sortak. Bertsotan aipatzen denaren arabera, Joxe Larrañaga bere testigantza ematen ari da, kartzelan, heriotza zigorraren zain dagoen artean (garrotez hiltzera kondenaturik). Baina bertsopaperak ez dakar bertsolariaren izenik. Ez dakigu Joxe Larrañagaren balizko kontakizuna nork ekarri zuen bertsotara.
Sortaren jatorria ikertzen ari dira Modesto eta Bertol Arrieta aita-seme zarauztarrak. Jatorrizko bertsopaperaren kopia aurkitu dute, Euskaltzaindiaren liburutegian. Sorta 1826an inprimatu zen Tolosako (Gipuzkoa) "D. Juan Manuel la Lamaren Moldeteguian". Arrieta aita-semeen arabera, bertsopaper hori Louis Lucien Bonaparte printzeak jaso zuen eta Londresen zeukan liburutegi pertsonalean gordeta eduki zuen, bere alargunak Chicagoko Newberry Libraryri saldu zion arte (1900. urte inguruan). Gero, 1980. urte inguruan, Euskaltzaindiaren liburutegiak Bonapartek jasotako bertsopaperez osatutako mikrofilm bat erosi zuen, ikertzaileentzat eskuragarri egon zedin. Ikus, pasarte honen berri, Juan Luis Zabalak Berrian argitaratutako artikuluan (2014-08-08).
Sortaren egilea nor ote zen ikertzen ari dira eta, aukeren artean, Hernaniko Lazaro Joaquin Ayarragaray ote zen susmoak hartuta daude. Hainbat arrazoi dituzte, garai hartako bertsolarien artean Ayarragaray izan daitekeela pentsatzeko: bertsoak Beterriko hizkuntzan idatzita egotea, egilea eskolatua izatea, eta bertsoen kalitatea. Hernaniko Kronikak 2016-02-28an eman zuen arrasto honen berri.
Sortari buruzko erreportaia, Sautrela-n
Arrieta aita-semeei egindako elkarrizketa ikus daiteke bertan (2015-12-05ean emititua).
